Στις τελευταίες παραγράφους της Προτεσταντικής ηθικής και του Πνεύματος του καπιταλισμού, ο Μαξ Βέμπερ, δηλωμένος υποστηρικτής της ουδετερότητας των κοινωνικών επιστημών, διατυπώνει μια σκοτεινή ανθρωπολογική «προφητεία» που πάλλεται από μια ανεπιφύλακτη απορριπτική αξιολόγηση:
«Κατά την άποψη του Βaxter, η φροντίδα για τα υλικά αγαθά πρέπει να βαραίνει στους ώμους των ‘αγίων’ του μόνον σαν ‘ελαφρός μανδύας που μπορεί να πεταχτεί πέρα οποιαδήποτε στιγμή’.
Αλλά η μοίρα τό ‘φερε, αυτός ο μανδύας να γίνει ένα ατσάλινο κλουβί.
»Αφότου ο [προτεσταντικός] ασκητισμός ανέλαβε ν’ αναμορφώσει τον κόσμο και ν’ ασκήσει την επιρροή του στα εγκόσμια, τα υλικά αγαθά τούτου εδώ του κόσμου απέκτησαν μια όλο και μεγαλύτερη και τελικά ανελέητη εξουσία πάνω στη ζωή των ανθρώπων, όπως ποτέ πριν στην ιστορία. Σήμερα το πνεύμα του [θρησκευτικού] ασκητισμού έχει ξεφύγει –ποιος ξέρει αν ξέφυγε οριστικά– από αυτό το κλουβί.
Σε κάθε περίπτωση, ο νικηφόρος καπιταλισμός, αφότου στηρίζεται σε μηχανικά θεμέλια, δεν χρειάζεται πια την υποστήριξή του. Ακόμη και το ροδαλό χρώμα του γελαστού κληρονόμου [του ασκητισμού], του Διαφωτισμού, φαίνεται και αυτό να χλώμιασε ανεπανόρθωτα, και η ιδέα του ‘καθήκοντος προς το επάγγελμα’ κατατρέχει τη ζωή μας σαν ένα φάντασμα θρησκευτικών αντιλήψεων που έχουν πεθάνει Όπου η ‘άσκηση του επαγγέλματος’ δεν μπορεί να συσχετισθεί άμεσα με τις υψηλότερες πνευματικές και πολιτισμικές αξίες -ή όπου, αντίστροφα, δεν είναι υποχρεωτικό να γίνεται και υποκειμενικά αντιληπτή ως απλός οικονομικός καταναγκασμός- σήμερα το άτομο εγκαταλείπει κάθε προσπάθεια να τη νοηματοδοτήσει. Στη χώρα της μεγαλύτερης απελευθέρωσής του στις Ηνωμένες Πολιτείες, η επιδίωξη του πλούτου, απογυμνωμένη από το θρησκευτικό και ηθικό της νόημα, τείνει σήμερα να συνδεθεί με καθαρά γήινα ανταγωνιστικά πάθη, που συχνά της δίνουν το χαρακτήρα αθλήματος.
»Κανένας δεν ξέρει ακόμη ποιος θα ζήσει μελλοντικά σ’ αυτό το κλουβί, ούτε αν στο τέρμα αυτής της τερατώδους εξέλιξης θα εμφανιστούν ολότελα νέοι προφήτες ή αν θα συμβεί μια μεγάλη αναβίωση παλαιών ιδεών και ιδανικών, ή, σε περίπτωση που δεν θα γίνει τίποτα από τα δύο, αν θα υπάρξει μια μηχανοποιημένη απολίθωση, εξωραϊσμένη μ’ ένα είδος σπασμωδικής υπεροψίας. Όμως θα μπορούσαν τότε ν’ αποδειχθούν αληθινά τα παρακάτω λόγια για τους ‘τελευταίους ανθρώπους’ αυτής της πολιτισμικής εξέλιξης: ‘Ειδήμονες χωρίς πνεύμα, ηδονιστές χωρίς καρδιά’ [Fachmenschen ohne Geist, Genussmenschen ohne Herz]: Αυτές οι ασημαντότητες φαντάζονται πως υψώθηκαν σ’ ένα επίπεδο του ανθρώπινου πολιτισμού στο οποίο κανείς δεν έφτασε προηγουμένως».
Αν η διαλεκτική του Διαφωτισμού είχε ως συνέπεια την αποικιοποίηση του βιόκοσμου από το σύστημα [1], η αξιολογική ουδετερότητα των επιστημών είναι η θετική οπτική μέσα από τον αποικιοποιημένο βιόκοσμο. Όπου ο βιόκοσμος με τα νοήματά του αρχίζει να ξεχειλίζει στις ρωγμές θραύσης του ατσάλινου περιβλήματος, εκεί εισβάλλει η αξιολόγηση. Ρωγμές θραύσης εμφανίζονται όπου ο λόγος γίνεται διυποκειμενικός, συναίσθηση και επίγνωση ζωής (Lebensgefulthl): Ο Βέμπερ αναρωτιέται και αγωνιά γι’ αυτούς που «στο τέρμα αυτής της τερατώδους εξέλιξης, θα ζήσουν μελλοντικά σ’ αυτό το σιδερένιο κλουβί», για τις επόμενες γενιές, για τα (υποθετικά) παιδιά και εγγόνια του. Αλλά είναι πολλές οι ρωγμές θραύσης που διανοίγει ο διυποκειμενικός λόγος σε ό,τι περιβάλλει τον αιχμαλωτισμένο βιόκοσμο. Αταξινόμητα παραδείγματα: Αγάπη, στοργή, θαυμασμός, συμπόνια, πένθος, έρωτας, αλληλεγγύη, οργή, μέριμνα για τους άλλους και για τις γενιές που έρχονται…
Αναδημοσίευση από το περιοδικό «Σημειώσεις» (τεύχος 74, Δεκέμβριος 2011)
[1] Βιόκοσμος (ή βιοτικός κόσμος), σε αντιδιαστολή με το σύστημα: Το ζεύγος ορίζεται από τον Γιούργκεν Χάμπερμας στη Θεωρία του επικοινωνιακού πράττειν: Ο βιόκοσμος (όρος που εισήγαγε ο Χούσσερλ με το ύστερο έργο του της Κρίσης) είναι ο ορίζοντας των εμπειριών μας, το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα πράγματα εμφανίζονται, βιώνονται και αποκτούν ένα νόημα. Η αναπαράστασή του στη συνείδηση των ατόμων, συνίσταται από νοήματα προσδιορισμένα με κοινωνικούς και πολιτισμικούς όρους, τα οποία δομούννται και διαστρωματώνονται με τρόπο «γλωσσολογικό». Για τον Χάμπερμας, με την εξέλιξη της κοιωνίας στο νεωτερικό κόσμο, αυτονομούνται τα λειτουργικά συστήματα της οικονομίας (αγορά) και της πολιτικής (γραφειοκρατικό κράτος). Τώρα πλέον, το αυτονομημένο σύστημα, με τα μέσα ελέγχου που διαθέτει, χρήμα και εξουσία, «αποικιοποιεί» τον βιοτικό κόσμο, ενώ πριν, στις παραδοσιακές και προκαιταλιστικές κοινωνές, σύστημα και βιόκοσμος δεν ήταν διαχωρισμένα και αποτελούσαν μια ενότητα.
Γιώργος Ριτζούλης
REDNotebook
Αναρτήσεις
