Patrick Larsen, Μετάφραση: Γ. Ποντίφηξ, marxismos.com, Mυρσίνη ΤσακίρηΗ Κουβανική Επανάσταση πάντοτε προσέλκυε το ενδιαφέρον μου. Πώς ήταν δυνατόν μια σχεδιασμένη οικονομία να επιβιώσει σε ένα μικρό νησί, σε απόσταση μικρότερη των 90 μιλίων από την πιο ισχυρή ιμπεριαλιστική χώρα στον πλανήτη; Γιατί η Κούβα δεν κατέρρευσε στις αρχές της δεκαετίας του '90 μαζί με τη Σοβιετική Ένωση; Ποιες είναι οι συνθήκες σήμερα στο νησί και ποιες οι προοπτικές για το μέλλον;
Αυτά ήταν μερικά από τα ερωτήματα που έθετα στον εαυτό μου πριν από το πρόσφατο ταξίδι μου στην Κούβα. Κατά τη διάρκεια των δύο εβδομάδων που ακολούθησαν, ταξίδεψα σε διάφορα μέρη ανά τη χώρα, για να αποκτήσω τουλάχιστον μια αίσθηση της περίπλοκης κατάστασης που αντιμετωπίζει η Κουβανική Επανάσταση.
Η κατάργηση του καπιταλισμού
Το πρώτο πράγμα που τραβά την προσοχή σου είναι το πόσο διαφορετική μοιάζει η Αβάνα από άλλες μεγάλες πόλεις της Λατινικής Αμερικής, για να μην αναφερθούμε στα μητροπολιτικά κέντρα της Ευρώπης. Δεν υπάρχουν ουρανοξύστες ούτε εμπορικά κέντρα πολυεθνικών εταιρειών. Τα παλιά αποικιακά κτίρια σε μπαρόκ ρυθμό διατηρούνται ακόμη, δίνοντας στην πόλη μια μοναδική πολιτιστική και ιστορική ταυτότητα.
Μια ακόμη χαρακτηριστική πλευρά της Αβάνας είναι ότι απουσιάζει η εξόφθαλμη ανισότητα, την οποία θα συναντήσει κανείς σε άλλες λατινοαμερικανικές πόλεις. Δεν υπάρχει αυτή η χτυπητή αντίθεση ανάμεσα στους ζάπλουτους αστούς και τους εξαθλιωμένους των παραγκουπόλεων, που κυριαρχεί στο Καράκας, το Κίτο ή τα προάστια του Μπουένος Άιρες.
Η πορνεία, ο αλκοολισμός και τα ναρκωτικά πλήττουν χωρίς αμφιβολία και την Κούβα, αλλά δεν είναι τόσο διαδεδομένα όπως στην υπόλοιπη ήπειρο και στην πραγματικότητα περιορίζονται κυρίως στην τουριστική ζώνη. Το ίδιο ισχύει για τα ποσοστά εγκληματικότητας, που είναι εντυπωσιακά πιο χαμηλά απ' ό,τι στη Βενεζουέλα, η οποία υποφέρει ακόμη από τις επί δεκαετίες εφαρμοζόμενες ακραίες πολιτικές της ελεύθερης αγοράς, του λεγόμενου νεοφιλελευθερισμού.
Η επανάσταση έχει κάνει σημαντικά βήματα μπροστά, αλλάζοντας άρδην τις ζωές των Κουβανών. Η εκπαίδευση είναι ο τομέας όπου έχει σημειωθεί η μεγαλύτερη πρόοδος καθώς έχει κατακτηθεί η δυνατότητα της δωρεάν μόρφωσης, μέχρι την απόκτηση ανώτερων πανεπιστημιακών τίτλων.
Άλλες κατακτήσεις περιλαμβάνουν το δικαίωμα στην άμβλωση και το αξιοσημείωτα χαμηλό ποσοστό παιδικής θνησιμότητας της τάξεως του 4‰ - ας το συγκρίνουμε με αυτό της Βραζιλίας, που είναι μια πολύ πιο αναπτυγμένη οικονομία, η οποία έχει καταφέρει να επιτύχει μόλις ένα 20‰.
Η νέα ανισότητα
Υπάρχει όμως και μια άλλη όψη της παρούσας κατάστασης. Οι σημαντικές αυτές πρόοδοι έχουν υπονομευθεί από τα καπιταλιστικά στοιχεία που αναπόφευκτα συνοδεύουν τη μεγάλη εισροή ξένου συναλλάγματος. Κατά τη διάρκεια της Ειδικής Περιόδου τη δεκαετία του ’90, η Κούβα υποχρεώθηκε να στηριχτεί στον τουρισμό για να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της κατάρρευσης των εμπορικών σχέσεων με τη Σοβιετική Ένωση.
Γρήγορα αντιλήφθηκα ότι αναπτύσσεται μια νέα ανισότητα ανάμεσα σε όσους έχουν πρόσβαση στην τουριστική ζώνη και σε αυτούς που δεν έχουν. Το CUC είναι το μετατρέψιμο πέσο που μπορεί να ανταλλαχθεί με δολάρια. Ένα CUC ισούται με 25 κουβανικά πέσος ή εθνικά πέσος, όπως επίσης λέγονται.
Ενώ ο μηνιαίος μισθός ένας δασκάλου ή ενός εργάτη μετάλλου είναι 400 κουβανικά πέσος, που ισούνται με 16 περίπου CUC, ένας οδηγός ταξί μπορεί να κερδίσει το ίδιο ποσό σε τρεις ή τέσσερις μέρες. Επιπλέον, πολλά από τα εισαγόμενα προϊόντα μπορεί να αγοραστούν μόνο σε μαγαζιά που πωλούν σε CUC, αποκλείοντας με αυτόν τον τρόπο ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού.
Εν τω μεταξύ η κυβέρνηση εξαιρεί έναν αριθμό προϊόντων από τη Liberta, δηλαδή το βιβλίο σιτηρεσίου, το οποίο έδινε προηγουμένως σε όλους τους Κουβανούς πρόσβαση σε πολύ φθηνά τρόφιμα. Κατά τη διαμονή μου η Granma -η επίσημη εφημερίδα του Κουβανικού Κομμουνιστικού Κόμματος- δημοσίευσε την απόφαση να αρθεί η ρύθμιση των τιμών για προϊόντα όπως η οδοντόκρεμα και το σαπούνι.
Όλα τα παραπάνω είναι εισαγόμενα αγαθά και συνεπώς εξαιρετικά ακριβά για τους Κουβανούς, κατάσταση που επιδεινώνεται από το εγκληματικό εμπάργκο που έχει επιβάλει στο νησί η κυβέρνηση των ΗΠΑ. Αυτό αποτελεί τεράστιο πρόβλημα για την οικονομία της Κούβας, καθώς περιορίζει τη δυνατότητα που έχει η χώρα να εξάγει και να εισάγει μαζικά φθηνά προϊόντα ευρείας κατανάλωσης.
Σε πολύωρες συζητήσεις που είχα με Κουβανούς διαφόρων επαγγελμάτων, έμαθα ότι οι περισσότεροι άνθρωποι καταφεύγουν στην απάτη μόνο και μόνο για να τα βγάλουν πέρα στο τέλος του μήνα. Έχουν και έναν όρο γι’αυτό: «resolver», που σημαίνει «να λύνεις».
Αυτό σημαίνει ότι κάθε οικογένεια προσπαθεί να έχει έναν άνθρωπο στον τουριστικό τομέα, εγγεγραμμένο ή μη, που είτε εργάζεται επίσημα ως ρεσεψιονίστ είτε προσφέρει εκτάκτως υπηρεσίες, όπως οδηγός ταξί κτλ.
Σημαίνει επίσης ότι πολλοί Κουβανοί αναγκάζονται να κλέψουν δια της πλαγίας οδού από το χώρο εργασίας τους -κάτι που στο παρελθόν θεωρούνταν αδιανόητο για έναν απλό εργαζόμενο. Αυτό συμβαίνει όταν ένας οδηγός ταξί «γράφει» δύο διαδρομές στη Μιραμάρ, ενώ στην πραγματικότητα έχει κάνεις τρεις ή ένας μπάρμαν σερβίρει ένα αναψυκτικό 270 ml ενώ θα έπρεπε να είναι 300ml και κατακρατά το υπόλοιπο για να το πουλήσει αργότερα στη μαύρη αγορά.
Προβλήματα διαφθοράς και γραφειοκρατίας
Μιλώντας με τη Μόνικα, μια παλαίμαχη κομμουνίστρια, σχημάτισα την εντύπωση ότι ακόμη και τα πιο πιστά στην επανάσταση στρώματα είναι εξαιρετικά ανήσυχα. Η ίδια ισχυρίζεται ότι η Κούβα οδεύει προς μια νέα Ειδική Περίοδο ως συνέπεια της διεθνούς ύφεσης και της κρίσης στον τουρισμό, καθώς και των ολέθριων συνεπειών του καταστροφικού τυφώνα το 2008.
«Η νέα γενιά έχει ζήσει σε μια περίοδο που απαιτούνται όλο και νέες θυσίες. Δεν θυμάται τον αγώνα κατά του Μπατίστα ούτε την πρώτη δεκαετία της επανάστασης με τις θαυμάσιες συζητήσεις και τους πειραματισμούς που είχαμε τότε. Ξέρουν μόνο τη λιτότητα».
Εντούτοις το χειρότερο ίσως πράγμα, σύμφωνα με τη Μόνικα, είναι ότι πολλοί Κουβανοί βλέπουν τη γραφειοκρατική κακοδιαχείριση και τη διαφθορά που «ανθίζει» σε πολλούς κρατικούς οργανισμούς, με ορισμένα υψηλόβαθμα διοικητικά στελέχη να υφαρπάζουν τεράστια ποσά εκμεταλλευόμενοι τη θέση τους.
Μου δίνει το παράδειγμα του Ροχέλιο Ασεβέδο, πρώην διοικητή των Κουβανικών Αερογραμμών, των οποίων τη χαοτική λειτουργεία γνωρίζω πλέον κι εγώ ύστερα από τη διήμερη καθυστέρηση της πτήσης μου. Το Μάρτιο του 2010 ο Ασεβέδο απομακρύνθηκε από τη θέση του ύστερα από την εμπλοκή του σε σκάνδαλο διαφθοράς, που συνίστατο στο ότι χρησιμοποιούσε αεροσκάφη της εταιρείας για μη καταγεγραμμένα δρομολόγια, έτσι ώστε να ενθυλακώνει τα κέρδη.
Όταν μετέφερα στη Μόνικα τις εμπειρίες από τον εργατικό έλεγχο στη Βενεζουέλα, εξηγώντας της το παράδειγμα του εργοστασίου της INAF στην Αράγουα, ένευσε επιδοκιμαστικά. «Θυμάμαι τέτοιους ελεγκτικούς μηχανισμούς από τα πρώτα χρόνια της επανάστασης. Υπήρχαν ανάλογα προγράμματα στα κουβανικά εργοστάσια, τότε. Αλλά με τα χρόνια ξεχάσαμε αυτές τις μεθόδους...». Είναι βέβαιο ότι ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος για να καταπολεμηθεί η διαφθορά και η γραφειοκρατία είναι ο εργατικός έλεγχος στη λειτουργία της οικονομίας και τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων.
Σαντιάγο: Το φρούριο της Επανάστασης
Στο ανατολικό κομμάτι του νησιού, η υποστήριξη της επανάστασης είναι σίγουρα πιο ισχυρή απ’ ό,τι στην Αβάνα. Το Σαντιάγο, η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Κούβας, έχει μακρά επαναστατική παράδοση που πηγαίνει πίσω ως την πρώτη Κουβανική Επανάσταση του 1933. Κατά τη διάρκειά της έδρασαν ξεχωριστές προσωπικοτήτες όπως ο Αντόνιο Γκιτέρας, ριζοσπάστης αριστερός εθνικιστής, που όντας υπουργός στη βραχύβια κυβέρνηση του ’33 του Ραμόν Γκράου Σαν Μαρτίν, προχώρησε στην απαλλοτρίωση αμερικανικών επιχειρήσεων.
Το Σαντιάγο και οι γειτονικές επαρχίες Χολγκουίν και Γκράνμα ήταν επίσης περιοχές όπου οι εργάτες ζαχαροκάλαμου κατάφεραν να ιδρύσουν σοβιέτ κατά τη διάρκεια των απεργιών του ’33. Το Σαντιάγο υπήρξε επιπλέον το προπύργιο του παράνομου αγώνα στις πόλεις ενάντια στον Μπατίστα με καθοδηγητή τον ατρόμητο νεαρό επαναστάτη Φρανκ Παΐς.
Στο Σαντιάγο παρατήρησα ότι πολλά από τα κοινωνικά προγράμματα είναι καλύτερα σχεδιασμένα απ’ ό,τι στην πρωτεύουσα και οι αρνητικές πλευρές του τουρισμού είναι λιγότερο εμφανείς. Περισσότερα αγαθά είναι διαθέσιμα στο εθνικό νόμισμα σε αντίθεση με την Αβάνα όπου πολλά καταναλωτικά αγαθά μπορεί να τα αγοράσει κανείς μόνο με CUC. Όμως ο μέσος μισθός είναι χαμηλότερος στο Σαντιάγο, γύρω στα 400 κουβανικά πέσος το μήνα, που μόλις επαρκούν για να επιβιώσει κανείς.
Στο Πανεπιστήμιο του Σαντιάγο υπάρχουν πολλοί φοιτητές που συζητούν για το μέλλον της επανάστασης και ανησυχούν για τη σημερινή κατάσταση. Μιλούν για τις τεράστιες προόδους που έχουν συντελεστεί στον τομέα της εκπαίδευσης αλλά περιμένουν με ανυπομονησία τον προσυνεδριακό διάλογο στο Κομμουνιστικό Κόμμα Κούβας, όπου πιστεύουν ότι πρέπει να πραγματοποιηθεί μια σε βάθος συζήτηση σχετικά με τα νέα μέτρα που προτείνει η κυβέρνηση.
Αντιδράσεις στα νέα μέτρα
Το Σεπτέμβριο της προηγούμενης χρονιάς η κυβέρνηση ανακοίνωσε νέα δραστικά μέτρα: την απόλυση ενός εκατομμυρίου εργαζομένων στο δημόσιο τομέα και ένα σχέδιο για τη δημιουργία εκατοντάδων χιλιάδων επιπλέον αδειών «αυτοαπασχολούμενων», δηλαδή μικρής κλίμακας ιδιωτικών επιχειρήσεων.
Όλοι συμφωνούν ότι κάτι πρέπει να γίνει, ότι η παρούσα κατάσταση δεν μπορεί να συνεχιστεί. Αυτός είναι κι ο λόγος που πολλοί Κουβανοί τείνουν να δεχτούν τα παραπάνω μέτρα σαν ένα βήμα προς τα εμπρός. Ταυτόχρονα όμως πολλοί με τους οποίους μίλησα έχουν συγγενείς ή φίλους που πρόκειται να χάσουν τη δουλειά τους κι αυτό είναι φυσικό να προκαλεί αβεβαιότητα. Τι επιφυλάσσει το μέλλον; Μπορεί λοιπόν η αγορά να απορροφήσει ένα τόσο μεγάλο αριθμό «αυτοαπασχολούμενων»;
Υπάρχει μακρά εμπειρία σχετικά με τις μικρές επιχειρήσεις όλα αυτά τα χρόνια. Η Κάρμεν, η ιδιοκτήτρια ενός από τους ξενώνες (“casas particulares”) στο Τρινιδάδ με πληροφόρησε ότι υπάρχουν πάνω από 900 μόνο σ’ αυτή την πόλη. Καθώς ο τουρισμός βρίσκεται σε κρίση πολλοί από αυτούς πρέπει να κλείσουν.
Ένας φίλος στο Σαντιάγο μου είπε ότι το βασικό πρόβλημα δεν είναι οι μικρές επιχειρήσεις στο βαθμό που βρίσκονται υπό έλεγχο, αλλά το γεγονός ότι τα νέα μέτρα θα επιτρέψουν περαιτέρω ξένες επενδύσεις. Αυτό φοβάται ότι θα πυροδοτήσει μια διαδικασία όπου το ιμπεριαλιστικό κεφάλαιο θα «πνίξει» την επανάσταση και θα πάρει πίσω όλα τα επιτεύγματα στους τομείς της εκπαίδευσης και των υπηρεσιών υγείας.
Οι περισσότεροι Κουβανοί τηρούν μια στάση αναμονής απέναντι στα νέα μέτρα, παράλληλα όμως υπάρχει μια βαθειά ανησυχία για το πού πάνε τα πράγματα. Ειδικά ανάμεσα στους διανοούμενους και τους φοιτητές του Πανεπιστημίου υπάρχει μια δίψα για νέες ιδέες και δεν είναι λίγοι αυτοί που φλέγονται από την επιθυμία να συζητήσουν και να ακούσουν την πείρα από άλλες επαναστάσεις.
Μερικά συμπεράσματα
Το γεγονός ότι η Κούβα επιβίωσε παρά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης φαίνεται να οφείλεται σε δύο κυρίως παράγοντες. Από τη μια πλευρά υπάρχει το προσωπικό κύρος του Φιντέλ Κάστρο. Σε αντίθεση με τον Γκορμπατσόφ, το Χόνεκερ και άλλους ηγέτες, ο Φιντέλ ηγήθηκε ο ίδιος μιας επανάστασης και ο ηρωικός αγώνας ενάντια στο καθεστώς του Μπατίστα παρέμεινε ζωντανός στη συλλογική μνήμη του κουβανικού λαού.
Από την άλλη πλευρά η επαναστατική κρίση και η απότομη στροφή προς τα αριστερά που εκκίνησαν τον 21ο αιώνα σε χώρες όπως το Εκουαδόρ, η Αργεντινή, η Βολιβία και η Βενεζουέλα έδωσαν οξυγόνο στην Κουβανική Επανάσταση. Από υλική άποψη προμήθευσαν την Κούβα με πετρέλαιο και ξένο συνάλλαγμα -κυρίως η Βενεζουέλα- ενώ ταυτόχρονα «έσπασαν» την ιδεολογική απομόνωση στην οποία είχε προηγουμένως περιπέσει η επανάσταση.
Η παγκόσμια όμως κρίση του καπιταλισμού μαζί με τις καταστροφές του τυφώνα του 2008 εξασθένησαν την αδύναμη οικονομία της Κούβας. Πράγματι, φαίνεται ότι η χώρα οδεύει προς μια νέα Ειδική Περίοδο, αλλά αυτή τη φορά χωρίς το Φιντέλ Κάστρο επικεφαλής της κυβέρνησης και πιο γενικά μιλώντας με την ιστορική ηγεσία της Κουβανικής Επανάστασης κυριολεκτικά στο τελευταίο της στάδιο (εκτός από το Φιντέλ και το Ραούλ ο μόνος που έχει μείνει από την ηρωική ομάδα που επέβαινε στο Γκράνμα και παραμένει στην κυβέρνηση μέχρι σήμερα είναι ο Ραμίρο Βαλντές, ενώ όλοι τους είναι άνω των 75 ετών).
Αυτό είναι εξαιρετικά επικίνδυνο καθώς οι ιμπεριαλιστές καιροφυλακτούν για να καταστρέψουν την επανάσταση μια για πάντα. Ο λόγος για τον οποίο πάντοτε μισούσαν την Κούβα δεν έχει να κάνει πρωτίστως με τα υλικά συμφέροντα -που αναμφίβολα έχουν- όσο με την πολιτική σημασία μιας σχεδιασμένης οικονομίας πράγμα που δείχνει με απτό τρόπο τα πλεονεκτήματα μιας κοινωνίας στην οποία ο καπιταλισμός και το κίνητρο του ιδιωτικού κέρδους έχουν εξαλειφθεί.
Η συνολική εντύπωση που αποκόμισα αφήνοντας την Αβάνα είναι ότι το μέλλον της Κούβας θα κριθεί σε μεγάλο βαθμό από το αποτέλεσμα των αγώνων στη Βενεζουέλα, τη Βολιβία, το Εκουαδόρ και την υπόλοιπη Λατινική Αμερική. Ο διεθνισμός ήταν πάντοτε ένα σημείο κλειδί στην Κουβανική Επανάσταση, όχι μόνο επειδή ο Τσε Γκεβάρα επιθυμούσε να διαδώσει την επανάσταση στο Κονγκό και τη Βολιβία, αλλά και εξαιτίας της εμπλοκής της Κούβας στην Ανγκόλα, και σήμερα με τους Κουβανούς γιατρούς, δασκάλους και νοσοκόμες που έχουν σταλεί προς βοήθεια στη Βενεζουέλα και τη Βολιβία.
Εάν η επανάσταση εξαπλωθεί σ’ αυτές τις χώρες κι αν καταργηθεί ο καπιταλισμός, αυτό θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για ένα γνήσιο σοσιαλιστικό σχεδιασμό του τεράστιου φυσικού πλούτου αυτών των χωρών. Άλλα όπως ακριβώς στην Κούβα έτσι και στη Βενεζουέλα, το Εκουαδόρ και τη Βολιβία απαιτείται να απαλλοτριωθούν οι καπιταλιστές, οι τραπεζίτες και οι μεγαλογαιοκτήμονες εάν αυτές οι χώρες θέλουν να αποκτήσουν πλήρη ανεξαρτησία από τον ιμπεριαλισμό.
Αναρτήσεις
