του Γιώργου Αλεξάτου
Τα γεγονότα του καλοκαιριού του 1965, με το βασιλικό πραξικόπημα και την αντιδημοκρατική εκτροπή, αλλά και τις λαϊκές κινητοποιήσεις που πήραν τη μορφή εξέγερσης, έχουν σημαδέψει τη νεοελληνική ιστορία.
Απαρχή των γεγονότων υπήρξε ο εξαναγκασμός, στις 15 Ιουλίου 1965, σε παραίτηση του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου και η πραξικοπηματική αντικατάσταση της κυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου από κυβέρνηση «αποστατών», προερχόμενων από τα ηγετικά της κλιμάκια, με πρωτοβουλία του νεαρού βασιλιά Κωνσταντίνου. Αλλά και με την εμπλοκή, πέραν του Θρόνου, και όλων των άλλων πυλώνων του μετεμφυλιακού καθεστώτος της ελεγχόμενης δημοκρατίας των έκτακτων μέτρων και της Αμερικανοκρατίας: της αμερικάνικης Πρεσβείας, του στρατού, του σκληρού πυρήνα της άρχουσας τάξης και φυσικά της Δεξιάς.
Ήταν ακριβώς η ανησυχία για την τύχη του μετεμφυλιακού καθεστώτος που κινητοποίησε όλους αυτούς τους παράγοντες για τη ανατροπή μιας κυβέρνησης εκλεγμένης μόλις πριν ενάμισι χρόνο, με το 53%. Παρ’ όλο που η κυβέρνηση αυτή δεν έθετε ζητήματα πλήρους κατάργησης του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης (αρνούμενη, π.χ., τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ), διακήρυσσε με κάθε ευκαιρία την υποστήριξή της στον βασιλικό θεσμό και υπερασπιζόταν την ένταξη στο ΝΑΤΟ και τις ιδιαίτερες σχέσεις με τις ΗΠΑ.
Έχοντας συγκροτηθεί το 1961 από το σύνολο σχεδόν των πολιτικών δυνάμεων που κινούνταν μεταξύ ΕΡΕ και ΕΔΑ, η Ένωση Κέντρου αποτέλεσε την εναλλακτική αστική κυβερνητική λύση, ενώ παράλληλα απέβλεπε στην ανακοπή της εκλογικής επιρροής της Αριστεράς, που είχε πανικοβάλλει το καθεστώς, με το 24,4% του 1958.
Ανεξάρτητα από τις προθέσεις της ηγεσίας της για ομαλές διαδικασίες αντικατάστασης της ΕΡΕ στην κυβερνητική εξουσία, η Ένωση Κέντρου θα βρεθεί αντιμέτωπη με τις εκλογές βίας και νοθείας του Οκτωβρίου 1961, και θα υποχρεωθεί να κηρύξει «Ανένδοτο Αγώνα» για την αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμότητας. Ανταγωνιζόμενη την Αριστερά στη διεκδίκηση της ηγεμονίας στο μεγάλο παλλαϊκό κίνημα Δημοκρατικής Αντίστασης των χρόνων 1962-63.
Η έξαρση της κρατικής και παρακρατικής βίας, με αποκορύφωμα τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, τον Μάιο 1963, σε αντίθεση με τις προσδοκίες των πυλώνων του καθεστώτος, τροφοδότησε τη Δημοκρατική Αντίσταση, που αποκρυσταλλώθηκε εκλογικά με την ήττα της Δεξιάς τον Νοέμβριο 1963 και κυρίως τον Φεβρουάριο 1964.
Ως κυβέρνηση πλέον, η Ένωση Κέντρου βρέθηκε ανάμεσα στις συμπληγάδες των πυλώνων του καθεστώτος, που δεν ανέχονταν την παραμικρή ρωγμή στο μετεμφυλιακό καθεστώς, και του δημοκρατικού λαϊκού κόσμου και ιδιαίτερα της εργατικής τάξης, που πίεζαν για την απαλλαγή απ’ αυτό. Προσπαθώντας να κρατήσει μια ισορροπία, που εκφραζόταν με τις συχνές διαβεβαιώσεις του Γεωργίου Παπανδρέου ότι διεξάγει αγώνα διμέτωπο κατά της Δεξιάς και της Αριστεράς.
Έτσι θα είναι ελάχιστες οι κυβερνητικές πρωτοβουλίες για κατάργηση των έκτακτων μέτρων, περιορισμένες στη χαλάρωση της αστυνομοκρατίας και την απελευθέρωση των εξόριστων και φυλακισμένων αγωνιστών της Αντίστασης και της Αριστεράς.
Εντούτοις, ούτε όλοι οι αγωνιστές απελευθερώθηκαν ούτε σταμάτησαν οι αστυνομικές διώξεις. Είναι χαρακτηριστική η εγκύκλιος του Μαρτίου 1965, με υπογραφή του ίδιου του πρωθυπουργού, που ήταν ταυτόχρονα και υπουργός Παιδείας, με την οποία απαγορευόταν η δραστηριότητα της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη στα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης.
Ανάλογη ήταν η κυβερνητική πολιτική και απέναντι στις διεκδικήσεις των εργαζομένων και τον εκδημοκρατισμό του συνδικαλιστικού κινήματος. Οι όποιες επιμέρους κοινωνικές παροχές πολύ απείχαν από αυτά που ζητούσαν οι εργαζόμενοι, ενώ δεν έλειψε και η αστυνομική καταστολή απεργιακών κινητοποιήσεων. Όσο για τον εκδημοκρατισμό του συνδικαλιστικού κινήματος, τα βήματα ήταν ελάχιστα. Ακόμα και η αντικατάσταση της χρεοκοπημένης καθεστωτικής Διοίκησης της ΓΣΕΕ έστω και από κυβερνητικούς συνδικαλιστές, έγινε μόλις τον Μάρτιο 1965, με τις μαζικές οργανώσεις που έλεγχε η Αριστερά να παραμένουν διαγραμμένες από τα Εργατικά Κέντρα και τη Συνομοσπονδία.
Να όμως που ακόμα και τα ελάχιστα μέτρα περιορισμού της αστυνομοκρατίας και εκδημοκρατισμού της πολιτικής ζωής της χώρας, δεν ήταν ανεκτά από τους πυλώνες του καθεστώτος. Η ίδια η φύση του καθεστώτος το έκανε πλήρως ανελαστικό στην όποια ρωγμή, ακόμα και την πιο ασήμαντη.
Τελικά, την τύχη της κυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου θα καθορίσουν οι χειρισμοί της σε δύο ζητήματα που βρίσκονταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των καθεστωτικών δυνάμεων και των Αμερικανών. Επρόκειτο για την αυτονόητη προσπάθειά της να έχει λόγο σχετικά με τον στρατό, και την αξίωσή της να ακολουθεί πολιτική ανεξάρτητα απ’ τις αμερικανικές υποδείξεις στο Κυπριακό.
Η απόφαση των Αμερικανών να ανατρέψουν τον Παπανδρέου ήταν συνέπεια της απόρριψης του Σχεδίου Άτσεσον για τη διχοτόμηση της Κύπρου, το καλοκαίρι του ’64. Απόρριψη στην οποία επέμεινε και κατά τη συνάντησή του, στην Ουάσιγκτον, με τον Αμερικανό πρόεδρο Τζόνσον. Και η αφορμή για την ανατροπή του δόθηκε με την επιμονή του να αναλάβει ο ίδιος το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, το καλοκαίρι του επόμενου χρόνου.
Η πραξικοπηματική ανατροπή της κυβέρνησης προκάλεσε από τις πρώτες κιόλας απογευματινές ώρες της 15ης Ιουλίου ένα κύμα λαϊκών κινητοποιήσεων που μέρα με τη μέρα διογκωνόταν και κάλυπτε ολόκληρη τη χώρα. Με άγριες συγκρούσεις με τις αστυνομικές δυνάμεις καταστολής, που έφτασαν μέχρι και στη δολοφονία του νεαρού αγωνιστή της Αριστεράς Σωτήρη Πέτρουλα, με τη μεγάλη πανεργατική απεργία της 27ης Ιουλίου, την πρώτη πολιτική απεργία μετά το 1946, με μια δυναμική που κράτησε αμείωτη μέχρι τα τέλη του Αυγούστου.
Συνέπεια της πίεσης από τον λαϊκό παράγοντα θα είναι η αποτυχία να συγκεντρωθεί ο απαιτούμενος αριθμός αποστατών βουλευτών για τη στήριξη των κυβερνήσεων Αθανασιάδη-Νόβα και Τσιριμώκου, κάτι που θα επιτευχθεί μόλις τον Σεπτέμβρη, με την κυβέρνηση Στεφανόπουλου.
Οι μεγαλειώδεις λαϊκές κινητοποιήσεις, στις οποίες πρωτοστατούσε η εργατική τάξη και η νεολαία, δεν εξέφραζαν μόνο την αντίθεση προς το βασιλικό πραξικόπημα, αλλά αμφισβητούσαν τα ίδια τα θεμέλια του μετεμφυλιακού καθεστώτος. Χαρακτηριστικά ήταν τα συνθήματα που κυριάρχησαν:
Το «Δεν σε θέλει ο λαός, πάρ’ τη μάνα σου και μπρος», αναφερόμενο στον βασιλιά και τη λαομίσητη Φρειδερίκη, έθετε ξεκάθαρα πολιτειακό ζήτημα.
Το «Έξω οι Αμερικάνοι!» αμφισβητούσε ευθέως την αμερικανοκρατία.
Φυσικά, δεν ετίθετο ζήτημα κοινωνικής ανατροπής. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να προκύψει μέσα από συνολικότερες διεργασίες και αντιπαραθέσεις. Έχοντας ως προϋπόθεση και την ύπαρξη πολιτικού φορέα με ανάλογο προσανατολισμό. Διατεθειμένο και ικανό να μετατρέψει μια επαναστατική κατάσταση σε επαναστατική κρίση.
Όσο κι αν η λαϊκή εξέγερση ήταν μεγαλειώδης, θα ήταν λάθος να μιλήσουμε για επαναστατική κατάσταση στην Ελλάδα του 1965. Ταυτόχρονα, η Αριστερά (η ΕΔΑ και το παράνομο ΚΚΕ) μακριά από το να στοχεύει σε κάποια κοινωνική ανατροπή, ήταν επιφυλακτική ακόμα και εχθρική απέναντι στις λαϊκές διαθέσεις για κατά μέτωπο αναμέτρηση με τον αντίπαλο. Σε μια προσπάθεια να συμβαδίσει με το Κέντρο και να μη φοβίσει τα πιο συντηρητικά τμήματα των στελεχών και των οπαδών του, επιχειρούσε σταθερά να αμβλύνει τον δυναμισμό των λαϊκών διαμαρτυριών και διαθέσεων.
Παραμένοντας ιδιαίτερα ισχυρή, έχοντας πετύχει θριαμβευτική νίκη στις δημοτικές εκλογές του Ιουλίου 1964 -παρά τη συρρίκνωση της δύναμής της στις βουλευτικές εκλογές που είχαν προηγηθεί, όταν μεγάλο μέρος του αριστερού κόσμου ψήφισε Κέντρο για να ηττηθεί η Δεξιά-, σε μια χώρα με τη μεγαλύτερη απεργιακή δραστηριότητα παγκοσμίως, στα 1964-65, η Αριστερά επέδειξε εντυπωσιακή πολιτική ανεπάρκεια.
Εγκλωβισμένη στην επιδίωξη της πάση θυσία συνεργασίας με το Κέντρο, αδυνατούσε να κατανοήσει ότι η δυναμική του λαϊκού κινήματος μπορούσε να ανοίξει άλλες προοπτικές που θα συμπαρέσυραν και δυνάμεις του Κέντρου. Διαμορφώνοντας άλλους συσχετισμούς και καθιστώντας αδύνατη την ολοκλήρωση της εκτροπής του Ιουλίου 1965 με το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967.
https://kommon.gr/istoria/item/24085-60-chronia-apo-ta-iouliana-tou-1965-vasiliko-praxikopima-laiki-antistasi-kai-politiki-aneparkeia-tou-giorgou-alexatou
Αναρτήσεις
