Απεικόνιση αξιωματικών της Λεγεώνας των Κυνηγών της Ανατολής, στην Κέρκυρα το 1809.
του Νικόλα Δημητριάδη από το Άρδην τ. 132
Στα 1820, στις παραμονές της Επανάστασης, κυκλοφόρησε και έγινε ανάρπαστο στην Ευρώπη ένα μυθιστόρημα, το Αναστάσης ή τα απομνημονεύματα ενός Έλληνα, το οποίο παρουσίαζε τη στρατιωτική σταδιοδρομία ενός Έλληνα σε ξένη υπηρεσία. Το βιβλίο περιελάμβανε αναρίθμητες περιπέτειες του ήρωά του, που βρέθηκε να πολεμάει επί σειρά ετών σε διάφορες αναμετρήσεις σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε το γεγονός ότι το βιβλίο αυτό υπεδείκνυε βαθύτατη γνώση της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας αλλά και της ευρύτερης Ανατολής, χωρίς να χαρακτηρίζεται από κάποιου είδους αρχαιολατρία. Καθώς το έργο κυκλοφόρησε ανώνυμα και προκάλεσε πάταγο, πολλοί κατέδειξαν ως συγγραφέα του τον Λόρδο Βύρωνα, αν και ο ίδιος το αρνήθηκε: δήλωσε, μάλιστα, ότι τον λυπούσε το γεγονός ότι ένα τέτοιο σπουδαίο έργο δεν είχε προέλθει από τη δική του γραφίδα. Τελικώς, συγγραφέας του έργου απεδείχθη ότι ήταν ο Ολλανδός Τόμας Χόουπ (Thomas Hope), ο οποίος ήταν σχετικά άγνωστος και, μάλιστα, δεν έγραψε κανένα μυθιστόρημα μετά από αυτό, αν και είχε ζήσει για χρόνια στην Ανατολή (πρόσφατα κυκλοφόρησε από το Μουσείο Μπενάκη και μία σειρά σχεδίων της Κωνσταντινούπολης που είχε φιλοτεχνήσει κατά την εκεί παραμονή του.). Εν τέλει έγινε γνωστό ότι ο Hope είχε εμπνευστεί τον ήρωά του βασισμένος σε έναν από τους πολλούς Έλληνες μισθοφόρους της εποχής των ναπολεοντίων πολέμων.. Του οποίου η ζωή δεν είχε τίποτε να ζηλέψει από τον μυθιστορηματικό Αναστάση…
Ο λόγος για τον Καπετάν Χατζή Νικόλα Παπάζογλου ή Τσεσμελή, για τη ζωή και τους άθλους του οποίου πληροφορούμαστε από τη βιογραφία του, την οποία συνέγραψε το 1916 ο ιστορικός και συγγραφέας Κωνσταντίνος Ράδος[1]. Γόνος πλούσιας οικογένειας, γεννήθηκε στον Τσεσμέ (Κρήνη) της Ιωνίας, τον Δεκαπενταύγουστο του 1758.
Από μικρή ηλικία τον κέρδισε η θάλασσα και σύντομα θα βρεθεί να ταξιδεύει και να πολεμάει σε όλη τη Μεσόγειο. Το 1779, βρέθηκε στην Πελοπόννησο, συμμετέχοντας στο στράτευμα του Τούρκου ναυάρχου Γαζή Χασάν Τζεζάερλη, που κατανίκησε, με τη βοήθεια του Κολοκοτρώνη και των υπολοίπων κλεφτών, τους Αλβανούς που λυμαίνονταν τον Μοριά. Στη συνέχεια, ενεπλάκη στην εξέγερση των Μαμελούκων της Αιγύπτου εναντίον του Σουλτάνου. Το 1786, πήρε μέρος, πάλι υπό τον Χασάν Τζεζάερλη, στην εκστρατεία του τελευταίου στην Αίγυπτο, αλλά στην πορεία αποφάσισε να αλλάξει στρατόπεδο: Ένα βράδυ, μπόρεσε, με μία παράτολμη καταδρομική επιχείρηση, να απελευθερώσει τους υψηλόβαθμους Μαμελούκους, που κρατούσαν οι Τούρκοι αιχμάλωτους στην Κωνσταντινούπολη, να τους βάλει κρυφά στο καράβι του και να τους φέρει πίσω στην Αίγυπτο. Το παράτολμο εγχείρημα εντυπωσίασε τον στρατιωτικό ηγέτη των Μαμελούκων Μουράτ-μπέη, ο οποίος κράτησε τον Παπάζογλου και τον διόρισε ναύαρχο του μικρού στολίσκου των Μαμελούκων στον Νείλο. Ο Παπάζογλου οργάνωσε τον στολίσκο αυτό και τον επάνδρωσε με 300 Έλληνες ναυτικούς.
Στη θέση αυτή, του Ναυάρχου των Μαμελούκων, βρήκε τον Τσεσμελή η εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, στα 1798. Και, ενώ ο γαλλικός «Στρατός της Ανατολής» αντιμετώπιζε επιτυχώς τους Μαμελούκους στην ξηρά, ο γαλλικός στολίσκος που έπλευσε τον Νείλο βρήκε μπροστά του τον Παπάζογλου και οδηγήθηκε σε μία πολύωρη και πεισμώδη ναυμαχία. Ο στολίσκος του έμπειρου Μικρασιάτη ναυτικού μπόρεσε να κάμψει τη γαλλική επίθεση, φέρνοντας τους Γάλλους σε δύσκολη θέση. Παρ’ όλα αυτά, όμως, οι Γάλλοι κατάφεραν να επικρατήσουν κατά κράτος στην ξηρά, φέρνοντας την τελική νίκη στον Ναπολέοντα. Η «μάχη των Πυραμίδων» που ακολούθησε, κατά την οποία ο Παπάζογλου ενίσχυσε με τα πυροβόλα του το στρατόπεδο των Μαμελούκων, είχε ανάλογη κατάληξη. Ο Ναπολέων είχε συντρίψει τον Μουράτ μπέη. Είχε έρθει η ώρα, ο Καπετάν Νικόλας να αλλάξει και πάλι στρατόπεδο.
Στην υπηρεσία του Ναπολέοντα
Εντυπωσιασμένος ο Ναπολέων από την απόδοση του στολίσκου των Μαμελούκων, κάλεσε τον Παπάζογλου και τους Έλληνες ναυτικούς του να καταταγούν στον γαλλικό στρατό. Πράγματι, ο στολίσκος του Παπάζογλου θα πλεύσει ξανά στον Νείλο, όμως αυτή τη φορά θα είναι υπό τις διαταγές των Γάλλων, στους οποίους θα χαρίσει μία ακόμη νίκη στη Μάχη της Δαμιέττης. Οι επιτυχίες του Παπάζογλου οδήγησαν τον Ναπολέοντα στη στρατολόγηση Ελλήνων ναυτικών και πεζών και στη συγκρότηση της «Ελληνικής Λεγεώνας», δυνάμεως τριών λόχων. Ο Παπάζογλου διορίστηκε λοχαγός και σύντομα έγινε διοικητής της και, μέσα σε δεκαοχτώ μήνες, μπόρεσε να φτάσει στον βαθμό του Συνταγματάρχη, μόλις στα 32 του χρόνια.
Η δημιουργία της Ελληνικής Λεγεώνας αποτέλεσε τον νέο σταθμό στη ζωή του Παπάζογλου. Επικεφαλής της, συμμετείχε σε σειρά μαχών κατά την αιγυπτιακή εκστρατεία του Ναπολέοντα και, στη συνέχεια, του στρατηγού Κλεμπέρ. Πολέμησε, διακρίθηκε και παρασημοφορήθηκε, φθάνοντας στον βαθμό του Συνταγματάρχη (μόλις στα 32 του χρόνια), ενώ η Λεγεώνα έφθασε τους 1.500 άνδρες. Σε αυτήν, καθώς και στην «Κοπτική Λεγεώνα» (παρά το όνομά της), πολέμησαν πολλοί Έλληνες, που συμμετείχαν μετέπειτα και στην Επανάσταση του 1821, όπως ο Σάμιος Κωνσταντίνος Λαχανάς, που τόσο συνέβαλε στη σαμιακή εποποιία του 1821, ή ο Χιώτης Αντώνιος Μπουρνιάς, εμπνευστής της ατυχούς εκστρατείας στη Χίο, το 1822. Υπήρξε λοιπόν η λεγεώνα αυτή ένα ακόμη «στρατιωτικό προπαιδευτήριο» του υπόδουλου Γένους.
Η αξία του Παπάζογλου φαίνεται μόνο και μόνο από το γεγονός ότι οι Γάλλοι του εμπιστεύτηκαν τη διοίκηση της Λεγεώνας, πράγμα εξαιρετικά σπάνιο, καθώς οι σχηματισμοί ξένων στρατιωτών είχαν πάντα Γάλλους διοικητές. Η Λεγεώνα προσέφερε τις υπηρεσίες της στους Γάλλους σε όλο το διάστημα της παραμονής τους στην Αίγυπτο. Συμμετείχε και στη μεγάλη μάχη της Αλεξάνδρειας, απέναντι στους Άγγλους και τους Τούρκους, και στη συνέχεια ακολούθησε το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα πίσω στη Γαλλία. Εκεί, τον επόμενο χρόνο, η Ελληνική και η Κοπτική Λεγεώνα συγχωνεύτηκαν σε ένα νέο στρατιωτικό σώμα, τους «Κυνηγούς της Ανατολής». Διοικητής τους, φυσικά, ανέλαβε ο Παπάζογλου.
Οι Κυνηγοί της Ανατολής έμειναν στη Γαλλία πέντε χρόνια. Ο Παπάζογλου βρήκε την ευκαιρία να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη, εκμεταλλευόμενος την επαναπροσέγγιση Γαλλίας-Τουρκίας, όπου μπόρεσε να απελευθερώσει την κρατούμενη εκεί σύζυγό του Μιμίνα. Δεν πέτυχε, όμως, και την επιστροφή της τεράστιας οικογενειακής περιουσίας του, την οποία είχε δημεύσει εν τω μεταξύ ο Σουλτάνος.
Στα 1806, οι Κυνηγοί ανέλαβαν δράση, συμμετέχοντας στην κατάληψη της Ραγούζας (το σημερινό Ντουμπρόβνικ), στη Δαλματία, και αντιπαρατέθηκαν με τα στρατεύματα της Ρωσίας και του Μαυροβουνίου. Δύο Έλληνες λοχαγοί των «Κυνηγών» ανέλαβαν την ενίσχυσή τους, με τη στρατολόγηση Ελλήνων της Ηπείρου. Την ίδια στιγμή, όμως, άλλοι ένοπλοι Έλληνες έσπευδαν να καταταγούν στην αντίστοιχη «Ελληνική Λεγεώνα» που είχαν δημιουργήσει οι Ρώσοι, υπό τη διοίκηση του Εμμανουήλ Παπαδόπουλου, από την Κω, Υποστρατήγου του ρωσικού στρατού. Τύχη αγαθή απέτρεψε τότε το ενδεχόμενο να βρεθούν αντιμέτωπα τα δύο ελληνικά σώματα, Έλληνες μισθοφόροι των δύο στρατών στη μάχη. Όλη αυτή την περίοδο, οι Κυνηγοί της Ανατολής θα παραμείνουν στην περιοχή, στη Ραγούζα, το Κάταρο και την Κέρκυρα[2].
Στα Γιάννενα του Αλή πασά
Στα 1807, ο Παπάζογλου θα ηγηθεί μίας στρατιωτικής αποστολής στα Ιωάννινα. Στην αποστολή συμμετείχε και άλλος ένας Έλληνας, Συνταγματάρχης του γαλλικού στρατού, ο Διονύσης Βούρβαχης (ο οποίος πήρε μέρος στην Επανάσταση του ’21, οργάνωσε στρατιωτικό τμήμα με δικά του έξοδα και πέθανε πολεμώντας, το 1827, στη μάχη του Καματερού). Ο Παπάζογλου, μαζί με τους υπόλοιπους Γάλλους αξιωματικούς υπό τη διοίκησή του, ανέλαβαν την αναδιοργάνωση του στρατού του Αλή πασά. Ο Αλής έδωσε στον Παπάζογλου ουσιαστικά την αρχηγία του στρατού του, ο οποίος άρχισε γρήγορα να εκσυγχρονίζεται κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Ταυτόχρονα, είχε και την ευκαιρία να ακούει επί ώρες τις διηγήσεις του Παπάζογλου για τις αμέτρητες περιπέτειές του, τις ίδιες διηγήσεις που αρκετά χρόνια μετά θα συνέπαιρναν τους Ευρωπαίους αναγνώστες του βιβλίου του Τόμας Χόουπ. Γράφει ο Πουκεβίλ: «Οἱ παλαιοί στρατιωτικοί ἀρέσκονται εἰς ἀφηγήσεις καί ἀπετέλει ἐξαιρετικήν ἀπόλαυσιν διά τόν Ἀλῆν ν’ ἀκούῃ τόν συνταγματάρχην Νικόλ, τάς πλείστας τῶν ἀνατολικῶν γλωσσῶν ὁμιλοῦντα, νά περιγράφη τάς παρά τῷ Σεΐκ Δαχέρ τῆς Παλαιστίνης τύχας του καί τάς παρά τῷ Ἀλῆ-μπέη Κεμπίρ τῆς Αἰγύπτου, ὅν πιστῶς καί γενναίως εἶχεν ὑπηρετήσει. Ἤθελε νά τόν ἀκούῃ ἐπί ὥρας ὁλοκλήρους, ἐπιφωνῶν συχνά τό “ἄϊντε ὁρέ μπίρο’ μ”, καί ἐκρεμᾶτο κυριολεκτικῶς ἀπό τῶν χειλέων του, ὅταν οὗτος διηγεῖτο εἰς αὐτόν πῶς ἔσωσε τούς Μαμελούκους μπέηδες, ὁμήρους τῆς Πύλης καί τά γεγονότα τῆς παρά τῷ ἀρχιναυάρχῳ Χασάν πασᾶ Τζετζαερλῆ θητείας του. Γοητευμένος ὁ Ἀλῆς μετεφέρετο μετά τοῦ διηγουμένου εἰς πάσας τάς χώρας, τάς ὁποίας οὗτος εἶχε διατρέξει, ἀπό τῶν σκηνωμάτων τῶν Βεδουίνων μέχρι τοῦ μυθώδους πλούτου ἀνακτόρων τῶν μπέηδων Μαμελούκων, οἵτινες ἐδέσποζον ὡς ἀπόλυτοι κύριοι τῶν εὐφόρων ὀχθῶν τοῦ Νείλου»[3].
O ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων στην περιοχή, όμως, θα εμπλέξει στους σχεδιασμούς τους και τους Έλληνες στρατιωτικούς, ναύτες και κλεφταρματωλούς, που έσπευδαν να καταταγούν στα ευρωπαϊκά στρατεύματα. Ο Παπάζογλου μετέβη στην Πρέβεζα, απέναντι από τα ρωσοκρατούμενα Επτάνησα, όπου ξεκίνησε την αναδιοργάνωση και τον εκσυγχρονισμό των οχυρώσεων και των αμυντικών έργων της στρατηγικής αυτής περιοχής. Την ίδια στιγμή, ακριβώς απέναντί του, στη Λευκάδα, ο Εμμ. Παπαδόπουλος μαζί με τον Καποδίστρια συγκεντρώνουν τον ανθό της Κλεφτουριάς, από τον Κατσαντώνη ως τον Κολοκοτρώνη, για να αποτρέψουν το ενδεχόμενο γαλλοτουρκικής επίθεσης. Η κατάσταση, όμως, σύντομα αλλάζει άρδην. Η επίθεση στη Λευκάδα ματαιώνεται, τα Επτάνησαν αποδίδονται στη Γαλλία με τη συνθήκη του Τιλσίτ, και ο Αλή Πασάς γίνεται, από σύμμαχος των Γάλλων, εχθρός τους. Η αποστολή του Παπάζογλου αλλάζει: αναλαμβάνει φρούραρχος της Πάργας και καλείται πια να υπερασπιστεί την πόλη απέναντι στον στρατό του Αλή Πασά, που ο ίδιος είχε αναδιοργανώσει!. Υπό τις διαταγές του έχει Γάλλους και Ιταλούς στρατιώτες, τους Παργινούς που πήραν τα όπλα για να υπερασπιστούν την πόλη τους, αλλά και πολλοί Σουλιώτες, που ήταν τότε σε γαλλική υπηρεσία. Τελικώς, το 1813, ο Αλής, με τον γιο του Μουχτάρ και τους στρατηγούς του Ομέρ Βρυώνη και Άγο Βασάρη, αρχίζουν την πολιορκία της πόλης. Ο Παπάζογλου αντέταξε ηρωική άμυνα επί έξι μήνες, όμως η εποχή της γαλλικής παντοδυναμίας είχε περάσει ανεπιστρεπτί. Ο Ναπολέων ηττάται και παραιτείται, η Αγγλία καταλαμβάνει τα Επτάνησα και ο Παπάζογλου, κλεισμένος στο κάστρο της Πάργας με λιγοστούς στρατιώτες, υποχρεώνεται να παραδώσει την πόλη στους Άγγλους (Η τύχη της πόλης στα χέρια των Άγγλων είναι γνωστή…).
Η πτώση του Ναπολέοντα σήμανε και το τέλος της πολυκύμαντης σταδιοδρομίας του Παπάζογλου. Αποστρατεύτηκε και, με μία πενιχρή σύνταξη, αποσύρθηκε στη Μασσαλία. Αφού πολέμησε σε κάθε γωνιά της ανατολικής Μεσογείου, ο Παπάζογλου δεν ευτύχησε να προσφέρει τις υπηρεσίες του και στο επαναστατημένο Γένος του. Πέθανε, φτωχός και ξεχασμένος, στις παραμονές της Επανάστασης, στα 1819, την ώρα που φούντωνε η προπαρασκευαστική δραστηριότητα της Φιλικής Εταιρείας. Πλήθος στρατιωτών και αξιωματικών, όμως, που εκπαιδεύτηκαν, πολέμησαν και θριάμβευσαν υπό τις διαταγές του, ήταν έτοιμοι να λάβουν μέρος στον Αγώνα. Από την Ελληνική Λεγεώνα και τους Κυνηγούς της Ανατολής μέχρι την υπεράσπιση της Πάργας, ο Παπάζογλου διοίκησε πλειάδα Ελλήνων –Μικρασιατών, Αιγυπτιωτών, Νησιωτών και Σουλιωτών–, που διακρίθηκαν στη συνέχεια στην Επανάσταση.
***
Ο Παπάζογλου δεν ήταν ασφαλώς ο μοναδικός Έλληνας που γνώρισε μια τέτοια περιπετειώδη ζωή εκείνη την εποχή. Πλήθος Ελλήνων πολέμησαν στους ευρωπαϊκούς στρατούς της εποχής των Ναπολεόντειων Πολέμων και αποτέλεσαν στη συνέχεια τη στρατιωτική ηγεσία της Επανάστασης. Μην ξεχνάμε πως το ανελέητο κυνηγητό των αρματολών και των Σουλιωτών από τον Αλή Πασά και ο «χαλασμός των κλεφτών» του Μοριά αποτέλεσαν ισχυρά χτυπήματα στη στρατιωτική ικανότητα του υπόδουλου ελληνισμού και υπονόμευσαν τη δυνατότητά του να επαναστατήσει. Η υπηρεσία σε ξένους στρατούς προσέφερε μία διέξοδο και επέτρεψε στον Ελληνισμό να διατηρήσει ακμαία τη στρατιωτική του ικανότητα. Η γνώση των πεπραγμένων τους δείχνει ότι δεν επρόκειτο για τυχαίους ένοπλους μπουλουκτσήδες, αλλά για πεπειραμένους στρατιωτικούς, που ανέλαβαν τη διεξαγωγή της Επανάστασης έχοντας ήδη μακρά πολεμική πείρα και σταδιοδρομία.
Το γεγονός αυτό υποδεικνύει και κάτι άλλο: Στη στρατιωτική ηγεσία της Επανάστασης βρέθηκαν ανθρώποι με ευρείς ορίζοντες, που δεν ήταν αποκλεισμένοι στο στενό περιβάλλον μιας επαρχίας, δέσμιοι των τοπικών μικροσυμφερόντων. Είχαν την αντίληψη να συλλάβουν τη «μεγάλη εικόνα» του Αγώνα και να ηγηθούν της στρατιωτικής προπαρασκευής του. Δεν ήταν μόνον οι Φαναριώτες και οι έμποροι που διέθεταν την ευρύτητα εμπειριών και πνεύματος, για να υπερβούν τα στενά όρια της επαρχίας τους και να ηγηθούν ενός πανελλήνιου ξεσηκωμού. Ίσα ίσα, που, μελετώντας τη σταδιοδρομία των μεγάλων στρατιωτικών ηγετών του Αγώνα, μπορούμε καλύτερα να αντιληφθούμε και το χάος που χώριζε τους ανθρώπους αυτούς από τους διαφόρους τοπικούς προύχοντες, κοτζαμπάσηδες και ηγεμονίσκους, που επιχείρησαν να τους διαβάλουν, να τους καθυποτάξουν και, ενίοτε, να τους υποκαταστήσουν, με τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα. Μια ανάγνωση της στρατιωτικής «σταδιοδρομίας» ανθρώπων όπως π.χ. ο Κολοκοτρώνης, ή ο Νικηταράς, ή ο Μάρκος Μπότσαρης, μας δείχνει τις ικανότητες των ανθρώπων που ηγήθηκαν των απόλεμων αγροτών και κτηνοτρόφων, οι οποίοι αποτέλεσαν τον κύριο όγκο των στρατευμάτων του ’21. Το τιτάνιο έργο της Επανάστασης και της επικράτησής της επί μιας ολόκληρης αυτοκρατορίας βασίστηκε στις ικανότητες ανθρώπων τέτοιου βεληνεκούς.
Ήταν πραγματική απώλεια το γεγονός ότι ο Νικόλαος Παπάζογλου δεν πρόλαβε να δει την Επανάσταση. Όταν ο Κολοκοτρώνης έλεγε αργότερα πως, «αν ζούσαν οι παλιοί, η Επανάσταση θα τελείωνε από τον πρώτο χρόνο», θα είχε ασφαλώς κατά νου και τον ξεχασμένο καπετάνιο από τον Τσεσμέ της Ιωνίας…
[1] Κωνσταντίνος Ράδος, Νικόλαος Τσεσμελής ή Παπάζογλους, Αθήνα 1916.
[2] Περισσότερα για τους «Κυνηγούς» στη διδακτορική διατριβή του Φοίβου Οικονόμου «Έλληνες μισθοφόροι στην υπηρεσία της επαναστατικής Γαλλίας (1789-1815)», Θεσ/νίκη 2007.
[3] Επιστολή Πουκεβίλ στον Γάλλο πρέσβη στην Κων/πολη. Παρατίθεται στο Κωνσταντίνος Ράδος, ό.π., σ. 40.
https://ardin-rixi.gr/archives/261046
Αναρτήσεις
